کودتای ۲۸ مرداد در دوازدهمین سال حکومت پهلوی دوم به وقوع پیوست
28 مرداد؛ سالروز کودتا علیه دولت دکتر محمد مصدق
نخست وزیری دکتر مصدق و تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت
تابستان سال ۱۳۲۰ در میانه جنگ جهانی دوم، نیروهای بریتانیا و
شوروی وارد ایران شدند. رضاشاه پهلوی عملاً از کشور تبعید شد و
محمدرضا به جای پدر بر تخت سلطنت نشست. عدم اقتدار نسبی شاه
جوان، بویژه در سال‌های ابتدایی، به تنش میان نیروهای سیاسی و
تزلزل نهادهای قدرت دامن می‌‌زد.
در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰، یعنی دهه اول سلطنت محمدرضا
شاه، حدود پانزده بار نخست‌وزیر عوض شد؛ افرادی چون احمد قوام‌السلطنه،
علی سهیلی، محمد ساعد، ابراهیم حکیم‌الممالک و عبدالحسین هژیر در
این دوران به مقام نخست‌وزیری رسیدند.
از سوی دیگر، با پایان جنگ دوم جهانی جنبش‌های استقلال طلب در
دنیا رو به گسترش بودند و در ایران نیز نگاه ملی‌گرایانه جایگاه ویژه‌ای
در سیاست پیدا می‌‌کرد. در همین شرایط بود که جبهه ملی ایران در سال
۱۳۲۷، با ائتلاف طیف گسترده‌ای از نیروهای سیاسی که شاید تنها
در نگاه ملی‌گرایانه خویش مشترک بودند، تأسیس شد. یکی از پایه‌های
اصلی این جبهه دکتر محمد مصدق بود.
رویارویی دکتر مصدق با بریتانیا در آغاز دهه ۳۰ خورشیدی موضوع
تازه‌ای نبود. سال ۱۳۰۲، در دوره تصدی وزارت امورخارجه در کابینه
مشیرالدوله نیز مصدق با آنچه بریتانیا منافع خود در ایران میدانست،
به مخالفت پرداخته بود. بلافاصله پس از مشیرالدوله، رضاخان
سردار سپه به نخست‌وزیری رسید و مصدق از قدرت فاصله گرفت.
دکتر محمد مصدق
ظهور مجدد و مؤثر مصدق در عرصه سیاست ایران تنها پس از
اشغال کشور و برکناری رضاشاه از سلطنت ممکن شد. در اولین
انتخابات پس از رضاشاه (دوره چهاردهم مجلس شورای ملی)،
مصدق بیشترین رأی را در تهران کسب کرد و با تلاش او طرحی
در مجلس تصویب شد که به دولت اجازه نمی‌داد در حین اشغال در
مورد نفت با خارجی‌ها مذاکره کند. یکی از نقاط مهم حیات سیاسی مصدق
انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی بود که اعتراض به
وقوع تقلب‌های گسترده در آن، برخی ملی‌گرایان و مخالفان دربار را
بیش از پیش به هم نزدیک کرد.
جبهه ملی نیز به کمک معترضانی چون محمد مصدق، حسین مکی و
مظفر بقایی تأسیس شد که ورودشان به مجلس شانزدهم
(در دور دوم انتخابات) راه را برای تصویب طرح ملی شدن صنعت
نفت هموار کرد و سرانجام به رهبری مصدق، ملی شدن نفت ایران
از طرح به قانون بدل شد. جو میهن‌پرستی و بیگانه‌ستیزی در ایران
بالا گرفته بود و ترور نخست‌وزیر وقت، سپهبد حاجعلی رزم‌آرا توسط
فدائیان اسلام زنگ خطر دیگری بود هم برای شاه، هم برای کسانی
که «خائن» و «مزدور بیگانه» نامیده می‌‌شدند. حسین علاء هم
که به جای نخست‌وزیر مقتول نشست، چاره‌ای جز برخاستن زود
هنگام و سپردن کرسی وزارت به مصدق نیافت.
دغدغه و برنامه اصلی دولت مصدق به اجرا درآوردن قانون ملی شدن
صنعت نفت بود. از آن پس مذاکرات پی در پی بریتانیایی‌ها و
میانجی‌گری امریکایی‌ها بی‌نتیجه ماند و حتی شکایت انگلیس به دیوان
لاهه و شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز تأثیری بر روند ملی شدن
نفت ایران نگذاشت. مصدق در لاهه و نیویورک به دفاع از حق مالکیت
مردم بر منابع سرزمین خود پرداخت.
پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در ایران دکتر مصدق به
نخست‌وزیری رسید. او برنامه خود را اجرای این قانون (و نیز
اصلاح قانون انتخابات) اعلام کرد. مذاکرات با شرکت نفت ایران و
انگلیس شروع شد. شرکت نفت آماده پذیرش ملی شدن نفت ایران نبود
و همچنان بر ادامه قرارداد ۱۹۳۳ اصرار داشت. دکتر مصدق از
شرکت نفت ایران و انگلیس خلع ید کرد و کار‌شناسان و مدیران این
شرکت ناچار از ترک ایران شدند. دولت بریتانیا از ایران به شورای
امنیت شکایت کرد. شورا رسیدگی به این شکایت را به دیوان بین‌المللی
لاهه ارجاع کرد. دکتر مصدق دادگاه بین‌المللی را برای رسیدگی به
این مساله که امری مربوط به حق حاکمیت ایران بود صالح ندانست.
دیوان نیز بالاخره به عدم صلاحیت خود رای داد. بدین ترتیب بریتانیا
و شرکت نفت نتوانستند از مجراهای قانونی بین‌المللی با ملی شدن نفت
ایران مقابله کنند.
محمدرضا شاه و سرلشکر زاهدی
استعفای دکتر مصدق از نخست وزیری
پس از برگزاری انتخابات دوره هفدهم و افتتاح مجلس شورای ملی و
بازگشت دکتر مصدق از دادگاه لاهه و در بحبوحه مبارزات نهضت ملی
شدن نفت، با وجود اظهار تمایل اکثریت نمایندگان مجلس جدید به
نخست‌وزیری مجدد دکتر مصدق، ناگهان وی از سمت خود استعفا داد.
علت این امر کارشکنی‌های اقلیت مجلس، تحت رهبری سیدحسن امامی،
عدم ابراز تمایل مجلس سنا به زمامداری دکتر مصدق و اختلاف بر سر
درخواست اختیارات بیشتر برای نخست‌وزیر بود.
دکتر مصدق مصمم بود اختیار تعیین وزیر جنگ را از شاه بگیرد «تا
دخالت دربار در آن کم شود و کارها در جهت صلاح کشور پیشرفت
کند....» واکنش شاه در برابر این پیشنهاد چنین بود: «پس بگویید من
چمدان خود را ببندم و از این مملکت بروم.» مصدق در پاسخ فوراً گفت
که در این صورت استعفا خواهد داد. شاه از دادن مقام وزارت
جنگ به نخست‌وزیر امتناع کرد، دکتر مصدق استعفا داد و احمد
قوام به نخست‌وزیری رسید.
قیام مردم در ۳۰ تیر۱۳۳۱ و نخست وزیری مجدد دکتر مصدق
قیام مردم در ۳۰ تیر ۱۳۳۱ زمینه‌های لازم برای نخست‌وزیری مجدد
دکتر محمد مصدق را فراهم ساخت. این دومین دوره حکومت مصدق بود.
وی در طی ۱۵ ماه از اردیبهشت ۱۳۳۰ تا ۲۵ تیرماه ۱۳۳۱ توانسته بود
حقانیت ایران را در مجامع بین‌المللی در خصوص ملی شدن صنعت نفت
اثبات نماید، اما در همان مقطع با توطئه‌های بزرگی از جانب
دولت‌هایی که دستشان از منابع نفتی و سرمایه‌های مردم ایران کوتاه شده
بود مواجه گردید.
دکتر مصدق توانست در مقابل این فشار‌ها نیز مقاومت کند. با رفراندم
و انحلال مجلس دیگر معلوم بود که مخالفان باید دست از اقدامات قانونی
بردارند و رو در رو مصدق را ساقط کند. اما در همین مورد هم آنان سعی
در حفظ ظاهری قانونی داشتند و با همراه کردن شاه، دستخط‌هایی از او
برای عزل دکتر مصدق و نصب سرلشکر زاهدی به نخست‌وزیری گرفتند.
دکتر مصدق که صدور فرمان عزل را خلاف روح قانون اساسی و
حکومت مشروطه میدانست از قبول آن سرباز زد و مخالفان دست به
کودتا زدند.
درگیری و اغتشاش خیابانی بین موافقان و مخالفان مصدق در کودتای
28 مرداد سال 1332
کودتای ۲۵ مرداد سال 1332
نقشه کودتا با همکاری بریتانیا و آمریکا طرح شد و پس از چندبار تجدید
نظر و مشورت با عناصر اصلی به تصویب رسید. نقشی که برای شاه
در نظر گرفته شده بود امضای فرمان عزل مصدق و نیز امضای
فرمان نصب سرلشکر زاهدی به نخست‌وزیری بود. اشرف پهلوی که به
درخواست مصدق به خارج از کشور رفته بود با مقامات آمریکائی و
انگلیسی در سوئیس دیداری داشت و سپس با استفاده از نام خانوادگی
شوهرش به ایران بازگشت و در مدت کوتاهی که فرصت داشت شاه را
در جریان طرح کودتا گذاشت و با آشکار شدن حضورش دوباره ناچار به
خروج از کشور شد.
شاه پس از تردیدهای اولیه به امضای فرمان‌ها رضایت داد. بعدها روشن شد
که شاه در واقع دو ورقه سفید را امضاء کرده بود تا کودتاگران آنچه لازم
است بر بالای امضای او بنویسند. فرمان عزل را یک ساعت بعد از نیمه
شب ۲۵ مرداد سرلشکر نصیری که رئیس گارد سلطنتی بود با همراهی
تانک و زره‌پوش از سعدآباد به خیابان کاخ آورد تا در منزل دکتر مصدق
به او ابلاغ کند.
مصدق که با تلفن از حرکت این گروه باخبر شده بود فرمان را گرفت و
رسید داد و نیروی محافظ مقر او بلافاصله نصیری و نیروی همراه او را
بازداشت کردند. شاه که قبلاً به کلاردشت رفته بود با شنیدن خبر به رامسر
رفت و از آنجا با هواپیما به بغداد و سپس به رم پرواز کرد. صبح ۲۵
مرداد خبر اقدام نصیری در شهر منتشر شد و همه دانستند که کوششی
برای برکناری مصدق صورت گرفت و ناموفق بود. کودتای ۲۵ مرداد
شکست خورده بود.
کودتای 28 مرداد سال 1332
رئیس دفتر تیمسار فضل‌الله زاهدی که از اعضای سازمان نظامی مخفی
حزب توده بود، برنامه کودتا را سه روز قبل از کلیدخوردن کودتای ۲۸
مرداد به حزب توده ایران اطلاع داده بود. از این روی حزب توده
شروع به سازماندهی تظاهرات در تهران و شهرستان‌ها به نفع محمد
مصدق کرد. در این بین گروهی نیز به شایعه پراکنی و اقدامات تندروانه
از قبیل تهدید روحانیون و توهین به مقدسات اسلامی و درخواست الغای
سلطنت و حتی رئیس‌جمهور شدن مصدق را مطرح کردند. مصدق که
تظاهرات را در خدمت طرفداران سلطنت میدانست، دستور جلوگیری از
تظاهرات را به پلیس و ارتش ابلاغ کرد.
خودروهای نظامی ارتش کودتا در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در تهران
از ساعات اولیه صبح ۲۸ مرداد جمعیتی از سمت جنوب به سمت مرکز شهر
تهران به راه افتادند. با شروع تظاهرات، گروههایی از مردم نیز تحت
تأثیر این جوّ به صف شعاردهندگان علیه مصدق پیوستند و از سوی دیگر،
نظامیانی که با دریافت پول به شرکت در کودتا رضایت داده بودند، همراه
جمعیت شدند. اسناد منتشر شده در آمریکا نشان می‌دهد که در همین زمان،
بیشتر مقامهای ارشد نظامی و حتی خود فضل‌الله زاهدی مخفی شده یا به
آمریکاییها پناه برده بودند.
چند ساعت پس از شروع تظاهرات، غوغاگران به پشتگرمی تانکها دفتر
نزدیکان به مصدق و روزنامه‌های هوادار او را غارت کردند. در این میان،
دفتر
حزب توده نیز از یورش «شاهدوستان» و «کمونیسم ستیزان» در امان
نماند. دولت مصدق و حتی حامیان او در ارتش واکنشی به این تحولات
نشان ندادند.
روایتهای متعددی از دلایل بی تحرکی مصدق و هواداران او شده‌است: جدی
نگرفتن خطر، ضعف در تصمیمگیری بموقع، عدم ارتباط مناسب در سطوح
بالا یا فرسودگی توأم با نا امیدی مصدق و یارانش، نمونه‌هایی از این
روایات است. به هر روی، ساعاتی پس از ظهر درگیریهای بین
طرفداران و مخالفان مصدق به اطراف خانه او کشیده شد. عده اندکی
از نظامیان وفادار به مصدق با همه توان در برابر یورش جمعیت و
نظامیان حامی کودتا مقاومت کردند اما تصرف ساختمان رادیو، پایان
واقعی ماجرا بود. در ساعات پایانی روز، مقاومت در اطراف خانه
نخست وزیر هم شکسته شد، جمعیت خانه مصدق را غارت کردند و
او از طریق بام خانه‌اش جان به در برد.
عوامل کودتا با پیگیری و خرج کردن مبلغ زیادی پول نیروهائی از اوباش
و زنان بدنام محلات مختلف را بسیج کردند و صبح روز چهارشنبه ۲۸ مرداد
سال ۱۳۳۲ خیابان‌های تهران شاهد حرکت این نیروها و نیروهای نظامی
با شعار «جاوید شاه» بود. تا بعد از ظهر خیابان‌ها در کنترل اوباشی
بود که به طرفداران مصدق حمله می‌کردند. دفترهای احزاب و نشریات
طرف‌دار مصدق یا حزب توده غارت شد و به آتش کشیده شد.
تهران در کودتای 28 مرداد 1332
منزل دکتر مصدق نیز با تانک و مسلسل مورد حمله نیروهای نظامی
کودتا قرار گرفت و مصدق دستور عدم مقاومت به نیروی محافظ نخست
وزیری داد و در خانه همسایه‌اش پناه گرفت. اوباش و نظامیان به غارت
منزل دکتر مصدق پرداختند. میراشرافی فرمان عزل مصدق و نصب
زاهدی را از رادیو خواند. سرلشکر زاهدی که در این مدت نزد مأموران
آمریکائی مخفی بود از مخفیگاه به در آمد. مردم با سکوت و حیرت این
رویدادها را ناظر بودند. نه مصدق، نه طرفداران مصدق و نه حزب توده
که وعده «تبدیل کودتا به ضد کودتاً را در روزهای گذشته می‌داد
اقدامی برای مقابله نکردند و کودتا پیروز شد.»
بعد از کودتای 28 مرداد
از نخستین دقایق صبح روز ۲۹ مرداد ۱۳۳۲ مأمورین فرمانداری نظامی،
رکن دوم و اداره کل شهربانی دست به بازداشت عده زیادی از همکاران
محمد مصدق، اعضاء جبهه ملی، نمایندگان مستعفی و روزنامه‌نگاران و
اعضاء حزب توده زدند.
از طرف سرلشکر فضل الله زاهدی اعلامیه‌ای صادر و متذکر شد «در
حفظ جان دکتر مصدق از هیچ گونه اقدامی کوتاهی نخواهد شد. از این رو
مقتضی است ظرف ۲۴ ساعت خود را به شهربانی معرفی نماید.» زاهدی
فرمانده کودتا به محمدرضا شاه تلگرافی زد و از وی خواست تا به ایران
باز گردد، شاه نیز در جواب فضل الله زاهدی اعلام کرد بی درنگ به
ایران باز می‌گردد.
در روز ۲۹ امرداد ۱۳۳۲ در تمام شهرهای ایران حکومت نظامی برقرار
شد. همچنین در این روز عده زیادی از افسران که از عوامل کودتا بودند
ترفیع درجه پیدا کردند از جمله سرهنگ نعمت الله نصیری، سرهنگ تیمور
بختیار و سرهنگ عباس فرزانگان درجه سرتیپی گرفتند. پس از کودتا به
دستور فرمانداری نظامی از انتشار روزنامه‌های حامی مصدق و
حزب توده جلوگیری شد.
پس از کودتا سرلشکر زاهدی امور دولت را در دست گرفت. دکتر مصدق
در روز ۲۹ مرداد خود را به زاهدی تسلیم کرد و بازداشت شد. فرمانداری
نظامی به ریاست سرتیپ تیمور بختیار به تعقیب و دستگیری و شکنجه
مخالفان پرداخت.مذاکرات نفت با شرکت نفت ایران و انگلیس و چند
شرکت آمریکائی و اروپائی شروع شد که در آخر به قرارداد کنسرسیوم
منجر شد. کمک‌های مالی آمریکا به دولت ایران رسید و در تقویت
حکومت تازه پهلوی مؤثر افتاد.
محاکمه دکتر مصدق در دادگاه نطامی بعد از
کودتای 28 مرداد
محاکمه دکتر مصدق پس از کودتای 28 مرداد
دکتر مصدق پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، در دادگاه نظامی
محاکمه شد و علی‌رغم دفاعیهٔ مستندی که از کارها و دیدگاه‌های خود
ارائه کرد، به سه سال زندان محکوم شد. پس از تحمل سه سال زندان،
به دستور محمدرضا پهلوی، دکتر مصدق به ملک خود در قلعه احمدآباد
(مصدق) تبعید شد و تا پایان زندگی زیر نظارت شدید دولت در انزوا
زیست؛ تا این که سرانجام در ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ بر اثر بیماری سرطان
در ۸۴ سالگی چشم از جهان فروبست.
کودتای ۲۸ مرداد در دوازدهمین سال حکومت پهلوی دوم به وقوع پیوست
28 مرداد؛ سالروز کودتا علیه دولت دکتر محمد مصدق
نخست وزیری دکتر مصدق و تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت
تابستان سال ۱۳۲۰ در میانه جنگ جهانی دوم، نیروهای بریتانیا و
شوروی وارد ایران شدند. رضاشاه پهلوی عملاً از کشور تبعید شد و
محمدرضا به جای پدر بر تخت سلطنت نشست. عدم اقتدار نسبی شاه
جوان، بویژه در سال‌های ابتدایی، به تنش میان نیروهای سیاسی و
تزلزل نهادهای قدرت دامن می‌‌زد.
در فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰، یعنی دهه اول سلطنت محمدرضا
شاه، حدود پانزده بار نخست‌وزیر عوض شد؛ افرادی چون احمد قوام‌السلطنه،
علی سهیلی، محمد ساعد، ابراهیم حکیم‌الممالک و عبدالحسین هژیر در
این دوران به مقام نخست‌وزیری رسیدند.
از سوی دیگر، با پایان جنگ دوم جهانی جنبش‌های استقلال طلب در
دنیا رو به گسترش بودند و در ایران نیز نگاه ملی‌گرایانه جایگاه ویژه‌ای
در سیاست پیدا می‌‌کرد. در همین شرایط بود که جبهه ملی ایران در سال
۱۳۲۷، با ائتلاف طیف گسترده‌ای از نیروهای سیاسی که شاید تنها
در نگاه ملی‌گرایانه خویش مشترک بودند، تأسیس شد. یکی از پایه‌های
اصلی این جبهه دکتر محمد مصدق بود.
رویارویی دکتر مصدق با بریتانیا در آغاز دهه ۳۰ خورشیدی موضوع
تازه‌ای نبود. سال ۱۳۰۲، در دوره تصدی وزارت امورخارجه در کابینه
مشیرالدوله نیز مصدق با آنچه بریتانیا منافع خود در ایران میدانست،
به مخالفت پرداخته بود. بلافاصله پس از مشیرالدوله، رضاخان
سردار سپه به نخست‌وزیری رسید و مصدق از قدرت فاصله گرفت.
دکتر محمد مصدق
ظهور مجدد و مؤثر مصدق در عرصه سیاست ایران تنها پس از
اشغال کشور و برکناری رضاشاه از سلطنت ممکن شد. در اولین
انتخابات پس از رضاشاه (دوره چهاردهم مجلس شورای ملی)،
مصدق بیشترین رأی را در تهران کسب کرد و با تلاش او طرحی
در مجلس تصویب شد که به دولت اجازه نمی‌داد در حین اشغال در
مورد نفت با خارجی‌ها مذاکره کند. یکی از نقاط مهم حیات سیاسی مصدق
انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی بود که اعتراض به
وقوع تقلب‌های گسترده در آن، برخی ملی‌گرایان و مخالفان دربار را
بیش از پیش به هم نزدیک کرد.
جبهه ملی نیز به کمک معترضانی چون محمد مصدق، حسین مکی و
مظفر بقایی تأسیس شد که ورودشان به مجلس شانزدهم
(در دور دوم انتخابات) راه را برای تصویب طرح ملی شدن صنعت
نفت هموار کرد و سرانجام به رهبری مصدق، ملی شدن نفت ایران
از طرح به قانون بدل شد. جو میهن‌پرستی و بیگانه‌ستیزی در ایران
بالا گرفته بود و ترور نخست‌وزیر وقت، سپهبد حاجعلی رزم‌آرا توسط
فدائیان اسلام زنگ خطر دیگری بود هم برای شاه، هم برای کسانی
که «خائن» و «مزدور بیگانه» نامیده می‌‌شدند. حسین علاء هم
که به جای نخست‌وزیر مقتول نشست، چاره‌ای جز برخاستن زود
هنگام و سپردن کرسی وزارت به مصدق نیافت.
دغدغه و برنامه اصلی دولت مصدق به اجرا درآوردن قانون ملی شدن
صنعت نفت بود. از آن پس مذاکرات پی در پی بریتانیایی‌ها و
میانجی‌گری امریکایی‌ها بی‌نتیجه ماند و حتی شکایت انگلیس به دیوان
لاهه و شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز تأثیری بر روند ملی شدن
نفت ایران نگذاشت. مصدق در لاهه و نیویورک به دفاع از حق مالکیت
مردم بر منابع سرزمین خود پرداخت.
پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت در ایران دکتر مصدق به
نخست‌وزیری رسید. او برنامه خود را اجرای این قانون (و نیز
اصلاح قانون انتخابات) اعلام کرد. مذاکرات با شرکت نفت ایران و
انگلیس شروع شد. شرکت نفت آماده پذیرش ملی شدن نفت ایران نبود
و همچنان بر ادامه قرارداد ۱۹۳۳ اصرار داشت. دکتر مصدق از
شرکت نفت ایران و انگلیس خلع ید کرد و کار‌شناسان و مدیران این
شرکت ناچار از ترک ایران شدند. دولت بریتانیا از ایران به شورای
امنیت شکایت کرد. شورا رسیدگی به این شکایت را به دیوان بین‌المللی
لاهه ارجاع کرد. دکتر مصدق دادگاه بین‌المللی را برای رسیدگی به
این مساله که امری مربوط به حق حاکمیت ایران بود صالح ندانست.
دیوان نیز بالاخره به عدم صلاحیت خود رای داد. بدین ترتیب بریتانیا
و شرکت نفت نتوانستند از مجراهای قانونی بین‌المللی با ملی شدن نفت
ایران مقابله کنند.
محمدرضا شاه و سرلشکر زاهدی
استعفای دکتر مصدق از نخست وزیری
پس از برگزاری انتخابات دوره هفدهم و افتتاح مجلس شورای ملی و
پس از برگزاری انتخابات دوره هفدهم و افتتاح مجلس شورای ملی و
بازگشت دکتر مصدق از دادگاه لاهه و در بحبوحه مبارزات نهضت ملی
شدن نفت، با وجود اظهار تمایل اکثریت نمایندگان مجلس جدید به
نخست‌وزیری مجدد دکتر مصدق، ناگهان وی از سمت خود استعفا داد.
علت این امر کارشکنی‌های اقلیت مجلس، تحت رهبری سیدحسن امامی،
عدم ابراز تمایل مجلس سنا به زمامداری دکتر مصدق و اختلاف بر سر
درخواست اختیارات بیشتر برای نخست‌وزیر بود.
دکتر مصدق مصمم بود اختیار تعیین وزیر جنگ را از شاه بگیرد «تا
دخالت دربار در آن کم شود و کارها در جهت صلاح کشور پیشرفت
کند....» واکنش شاه در برابر این پیشنهاد چنین بود: «پس بگویید من
چمدان خود را ببندم و از این مملکت بروم.» مصدق در پاسخ فوراً گفت
که در این صورت استعفا خواهد داد. شاه از دادن مقام وزارت
جنگ به نخست‌وزیر امتناع کرد، دکتر مصدق استعفا داد و احمد
قوام به نخست‌وزیری رسید.
قیام مردم در ۳۰ تیر۱۳۳۱ و نخست وزیری مجدد دکتر مصدق
قیام مردم در ۳۰ تیر ۱۳۳۱ زمینه‌های لازم برای نخست‌وزیری مجدد
دکتر محمد مصدق را فراهم ساخت. این دومین دوره حکومت مصدق بود.
وی در طی ۱۵ ماه از اردیبهشت ۱۳۳۰ تا ۲۵ تیرماه ۱۳۳۱ توانسته بود
حقانیت ایران را در مجامع بین‌المللی در خصوص ملی شدن صنعت نفت
اثبات نماید، اما در همان مقطع با توطئه‌های بزرگی از جانب
دولت‌هایی که دستشان از منابع نفتی و سرمایه‌های مردم ایران کوتاه شده
بود مواجه گردید.
دکتر مصدق توانست در مقابل این فشار‌ها نیز مقاومت کند. با رفراندم
و انحلال مجلس دیگر معلوم بود که مخالفان باید دست از اقدامات قانونی
بردارند و رو در رو مصدق را ساقط کند. اما در همین مورد هم آنان سعی
در حفظ ظاهری قانونی داشتند و با همراه کردن شاه، دستخط‌هایی از او
برای عزل دکتر مصدق و نصب سرلشکر زاهدی به نخست‌وزیری گرفتند.
دکتر مصدق که صدور فرمان عزل را خلاف روح قانون اساسی و
حکومت مشروطه میدانست از قبول آن سرباز زد و مخالفان دست به
کودتا زدند.
درگیری و اغتشاش خیابانی بین موافقان و مخالفان مصدق در کودتای
28 مرداد سال 1332
کودتای ۲۵ مرداد سال 1332
نقشه کودتا با همکاری بریتانیا و آمریکا طرح شد و پس از چندبار تجدید
نقشه کودتا با همکاری بریتانیا و آمریکا طرح شد و پس از چندبار تجدید
نظر و مشورت با عناصر اصلی به تصویب رسید. نقشی که برای شاه
در نظر گرفته شده بود امضای فرمان عزل مصدق و نیز امضای
فرمان نصب سرلشکر زاهدی به نخست‌وزیری بود. اشرف پهلوی که به
درخواست مصدق به خارج از کشور رفته بود با مقامات آمریکائی و
انگلیسی در سوئیس دیداری داشت و سپس با استفاده از نام خانوادگی
شوهرش به ایران بازگشت و در مدت کوتاهی که فرصت داشت شاه را
در جریان طرح کودتا گذاشت و با آشکار شدن حضورش دوباره ناچار به
خروج از کشور شد.
شاه پس از تردیدهای اولیه به امضای فرمان‌ها رضایت داد. بعدها روشن شد
که شاه در واقع دو ورقه سفید را امضاء کرده بود تا کودتاگران آنچه لازم
است بر بالای امضای او بنویسند. فرمان عزل را یک ساعت بعد از نیمه
شب ۲۵ مرداد سرلشکر نصیری که رئیس گارد سلطنتی بود با همراهی
تانک و زره‌پوش از سعدآباد به خیابان کاخ آورد تا در منزل دکتر مصدق
به او ابلاغ کند.
مصدق که با تلفن از حرکت این گروه باخبر شده بود فرمان را گرفت و
رسید داد و نیروی محافظ مقر او بلافاصله نصیری و نیروی همراه او را
بازداشت کردند. شاه که قبلاً به کلاردشت رفته بود با شنیدن خبر به رامسر
رفت و از آنجا با هواپیما به بغداد و سپس به رم پرواز کرد. صبح ۲۵
مرداد خبر اقدام نصیری در شهر منتشر شد و همه دانستند که کوششی
برای برکناری مصدق صورت گرفت و ناموفق بود. کودتای ۲۵ مرداد
شکست خورده بود.
کودتای 28 مرداد سال 1332
رئیس دفتر تیمسار فضل‌الله زاهدی که از اعضای سازمان نظامی مخفی
حزب توده بود، برنامه کودتا را سه روز قبل از کلیدخوردن کودتای ۲۸
مرداد به حزب توده ایران اطلاع داده بود. از این روی حزب توده
شروع به سازماندهی تظاهرات در تهران و شهرستان‌ها به نفع محمد
مصدق کرد. در این بین گروهی نیز به شایعه پراکنی و اقدامات تندروانه
از قبیل تهدید روحانیون و توهین به مقدسات اسلامی و درخواست الغای
سلطنت و حتی رئیس‌جمهور شدن مصدق را مطرح کردند. مصدق که
تظاهرات را در خدمت طرفداران سلطنت میدانست، دستور جلوگیری از
تظاهرات را به پلیس و ارتش ابلاغ کرد.
خودروهای نظامی ارتش کودتا در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در تهران
از ساعات اولیه صبح ۲۸ مرداد جمعیتی از سمت جنوب به سمت مرکز شهر
تهران به راه افتادند. با شروع تظاهرات، گروههایی از مردم نیز تحت
تأثیر این جوّ به صف شعاردهندگان علیه مصدق پیوستند و از سوی دیگر،
نظامیانی که با دریافت پول به شرکت در کودتا رضایت داده بودند، همراه
جمعیت شدند. اسناد منتشر شده در آمریکا نشان می‌دهد که در همین زمان،
بیشتر مقامهای ارشد نظامی و حتی خود فضل‌الله زاهدی مخفی شده یا به
آمریکاییها پناه برده بودند.
چند ساعت پس از شروع تظاهرات، غوغاگران به پشتگرمی تانکها دفتر
نزدیکان به مصدق و روزنامه‌های هوادار او را غارت کردند. در این میان،
دفتر
حزب توده نیز از یورش «شاهدوستان» و «کمونیسم ستیزان» در امان
نماند. دولت مصدق و حتی حامیان او در ارتش واکنشی به این تحولات
نشان ندادند.
روایتهای متعددی از دلایل بی تحرکی مصدق و هواداران او شده‌است: جدی
نگرفتن خطر، ضعف در تصمیمگیری بموقع، عدم ارتباط مناسب در سطوح
بالا یا فرسودگی توأم با نا امیدی مصدق و یارانش، نمونه‌هایی از این
روایات است. به هر روی، ساعاتی پس از ظهر درگیریهای بین
طرفداران و مخالفان مصدق به اطراف خانه او کشیده شد. عده اندکی
از نظامیان وفادار به مصدق با همه توان در برابر یورش جمعیت و
نظامیان حامی کودتا مقاومت کردند اما تصرف ساختمان رادیو، پایان
واقعی ماجرا بود. در ساعات پایانی روز، مقاومت در اطراف خانه
نخست وزیر هم شکسته شد، جمعیت خانه مصدق را غارت کردند و
او از طریق بام خانه‌اش جان به در برد.
عوامل کودتا با پیگیری و خرج کردن مبلغ زیادی پول نیروهائی از اوباش
و زنان بدنام محلات مختلف را بسیج کردند و صبح روز چهارشنبه ۲۸ مرداد
سال ۱۳۳۲ خیابان‌های تهران شاهد حرکت این نیروها و نیروهای نظامی
با شعار «جاوید شاه» بود. تا بعد از ظهر خیابان‌ها در کنترل اوباشی
بود که به طرفداران مصدق حمله می‌کردند. دفترهای احزاب و نشریات
طرف‌دار مصدق یا حزب توده غارت شد و به آتش کشیده شد.
تهران در کودتای 28 مرداد 1332
منزل دکتر مصدق نیز با تانک و مسلسل مورد حمله نیروهای نظامی
کودتا قرار گرفت و مصدق دستور عدم مقاومت به نیروی محافظ نخست
وزیری داد و در خانه همسایه‌اش پناه گرفت. اوباش و نظامیان به غارت
منزل دکتر مصدق پرداختند. میراشرافی فرمان عزل مصدق و نصب
زاهدی را از رادیو خواند. سرلشکر زاهدی که در این مدت نزد مأموران
آمریکائی مخفی بود از مخفیگاه به در آمد. مردم با سکوت و حیرت این
رویدادها را ناظر بودند. نه مصدق، نه طرفداران مصدق و نه حزب توده
که وعده «تبدیل کودتا به ضد کودتاً را در روزهای گذشته می‌داد
اقدامی برای مقابله نکردند و کودتا پیروز شد.»
بعد از کودتای 28 مرداد
از نخستین دقایق صبح روز ۲۹ مرداد ۱۳۳۲ مأمورین فرمانداری نظامی،
از نخستین دقایق صبح روز ۲۹ مرداد ۱۳۳۲ مأمورین فرمانداری نظامی،
رکن دوم و اداره کل شهربانی دست به بازداشت عده زیادی از همکاران
محمد مصدق، اعضاء جبهه ملی، نمایندگان مستعفی و روزنامه‌نگاران و
اعضاء حزب توده زدند.
از طرف سرلشکر فضل الله زاهدی اعلامیه‌ای صادر و متذکر شد «در
حفظ جان دکتر مصدق از هیچ گونه اقدامی کوتاهی نخواهد شد. از این رو
مقتضی است ظرف ۲۴ ساعت خود را به شهربانی معرفی نماید.» زاهدی
فرمانده کودتا به محمدرضا شاه تلگرافی زد و از وی خواست تا به ایران
باز گردد، شاه نیز در جواب فضل الله زاهدی اعلام کرد بی درنگ به
ایران باز می‌گردد.
در روز ۲۹ امرداد ۱۳۳۲ در تمام شهرهای ایران حکومت نظامی برقرار
شد. همچنین در این روز عده زیادی از افسران که از عوامل کودتا بودند
ترفیع درجه پیدا کردند از جمله سرهنگ نعمت الله نصیری، سرهنگ تیمور
بختیار و سرهنگ عباس فرزانگان درجه سرتیپی گرفتند. پس از کودتا به
دستور فرمانداری نظامی از انتشار روزنامه‌های حامی مصدق و
حزب توده جلوگیری شد.
پس از کودتا سرلشکر زاهدی امور دولت را در دست گرفت. دکتر مصدق
در روز ۲۹ مرداد خود را به زاهدی تسلیم کرد و بازداشت شد. فرمانداری
نظامی به ریاست سرتیپ تیمور بختیار به تعقیب و دستگیری و شکنجه
مخالفان پرداخت.مذاکرات نفت با شرکت نفت ایران و انگلیس و چند
شرکت آمریکائی و اروپائی شروع شد که در آخر به قرارداد کنسرسیوم
منجر شد. کمک‌های مالی آمریکا به دولت ایران رسید و در تقویت
حکومت تازه پهلوی مؤثر افتاد.
محاکمه دکتر مصدق در دادگاه نطامی بعد از
کودتای 28 مرداد
محاکمه دکتر مصدق پس از کودتای 28 مرداد
دکتر مصدق پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲، در دادگاه نظامی
محاکمه شد و علی‌رغم دفاعیهٔ مستندی که از کارها و دیدگاه‌های خود
ارائه کرد، به سه سال زندان محکوم شد. پس از تحمل سه سال زندان،
به دستور محمدرضا پهلوی، دکتر مصدق به ملک خود در قلعه احمدآباد
(مصدق) تبعید شد و تا پایان زندگی زیر نظارت شدید دولت در انزوا
زیست؛ تا این که سرانجام در ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ بر اثر بیماری سرطان
در ۸۴ سالگی چشم از جهان فروبست.
